Rys historyczny

Czudec to miasteczko w powiecie strzyżowskim, liczące 3 tysiące mieszkańców, a łącznie z otaczającym go wokół Przedmieściem Czudeckim ponad 4 700. Miejscowość leży w dolinie Wisłoka, otoczona malowniczymi, zalesionymi wzgórzami – od północy Wielki Dział (404 m), Krzemionka (402 m), od południa Góra Zamkowa, dochodząca stromo do Wisłoka (336 m). Dziś jest to stolica prawie dwunastotysięcznej gminy, składającej się z siedmiu miejscowości. Według danych z lutego 2002 roku liczą one następującą liczbę mieszkańców: Czudec – 2970, Przedmieście Czudeckie – 1 755, Babica – 1 229, Wyżne – 1 413, Zaborów – 1 114, Nowa Wieś – 856 i Pstrągowa – 2 402. Razem stanowi to 11 739 osób. Całość zajmuje 85 kilometrów kwadratowych i sąsiaduje z gminami: Boguchwała, Lubenia, Niebylec, Strzyżów, Wielopole Skrzyńskie i Iwierzyce.
 
W Czudcu znajduje się szkoła średnia – Zespół Szkół i Publiczne Gimnazjum dla całej gminy oraz siedem szkół podstawowych i cztery przedszkola. Czudec stanowi centrum gospodarcze i administracyjne całej gminy, utworzonej 1 I 1973 roku. Jest miasteczkiem o bogatej przeszłości historycznej, liczącej ponad siedemset lat.
 
Niepotwierdzony przez źródła historyczne początek Czudca badacze określają na przełom XII/XIII wieku. Powstanie miejscowości jest bezpośrednio związane z osobą wojewody krakowskiego – Teodora Czadora herbu Gryf, który skłócony z księciem Leszkiem Białym był zmuszony opuścić Kraków i przenieść się na pogranicze polsko-ruskie nad Wisłokiem, gdzie wraz z braćmi z zakonu Cystersów kolonizował te tereny. Pierwsza udokumentowana wzmianka źródłowa pochodzi z czasów Bolesława Wstydliwego, z 1264 roku. Istniał już wówczas zamek obronny, który pełnił funkcję twierdzy granicznej Małopolski, aż do czasów Kazimierza Wielkiego, gdy w połowie XIV wieku przesunięto granicę Polski na wschód. Od 1326 roku mamy pewne informacje dotyczące parafii w Czudcu. Są to rejestry w rachunkach świętopietrza. Wówczas Czudec liczył ponad 500 mieszkańców. Prawa miejskie otrzymał z rąk króla Władysława Jagiełły 11 IX 1427 roku w Sandomierzu. Odbiorcą dokumentu był ówczesny właściciel Czudca - Pakosław Strzyżowski, herbu Gozdawa. Kolejni członkowie tego rodu panowali w naszej miejscowości do 1610 roku. Rozwinęli handel i rzemiosło. Umacniali zamek obronny za Wisłokiem. W 1489 roku jeden z nich, Mikołaj Strzyżowski ufundował kościół św. Zofii, stojący na miejscu obecnego św. Trójcy. Warto zaznaczyć, że do naszych czasów zachowała się pieczęć pochodząca z początków XV wieku z herbem miasta i napisem "Sigillum Consulum Oppidi Czudec" ("Pieczęć Rajców Miejskich Czudca").
 
W latach 1610-1840 panowało “na Czudcu” siedmiu kolejnych przedstawicieli rodu Grabieńskich, herbu Pomian i Prawdzic. Grabieńskim Czudec zawdzięcza wszechstronny rozwój handlu i rzemiosła, skupionego w pięciu cechach. Trwale uregulowali również stosunki majątkowe z kościołem, któremu nadali liczne fundacje, ustanowili przytułek dla księży – emerytów, szpital dla ubogich i przede wszystkim ufundowali i wyposażyli kościół parafialny św. Trójcy (budowany w latach 1713-1734). W 1840 r. ostatni z Grabieńskich – Jan sprzedał Czudec Karolowi Nitsche. Nowy właściciel i jego zastępcy zarządzali tymi dobrami aż do II wojny światowej.
 
W okresie 1772-1918 Czudec znajdował się pod zaborem austriackim. Miasteczko straciło na znaczeniu ze względu na zmniejszającą się rangę rzemiosła. Rozwijały się w dalszym ciągu wzorowe gospodarstwa rolne ostatnich właścicieli Czudca, zwłaszcza w czasach Karoliny Wasilewskiej z domu Nitsche. W okresie międzywojennym miejscowość zachowała dawny charakter drewnianego miasteczka, chociaż ludność coraz częściej utrzymywała się z pracy na roli. Brak przemysłu hamował rozwój miejscowości, i w 1935 roku Czudec utracił prawa miejskie, nie odzyskując ich do dziś.
 
II wojna światowa i okupacja hitlerowska  doprowadziły do zagłady czudeckiej ludności żydowskiej, żyjącej tutaj od 1499 roku. Po wojnie powstała pierwsza na naszym terenie szkoła średnia, dzisiejsze Liceum Ogólnokształcące, wchodzące w skład Zespołu Szkół. Dało to początek rozwojowi miejscowej inteligencji.
 
Piękne krajobrazy, czyste powietrze ściągały po wojnie i ściągają nadal do Czudca głównie mieszkańców Rzeszowa, pragnących dobrze wypocząć. Przyroda i położenie były i są nadal wielką, niewykorzystaną w pełni szansą Czudca.

Zamek Czudecki

Fotografie z prac archeologicznych: